EVENT 2#HERONTDEKKING: EEN INDRUK
Nieuwe functies voor het water
Walk & talk op Het Lankheet
Op het Overijsselse landgoed Het Lankheet is water van oudsher een verbindend element. Tegenwoordig vertolkt dat water er ook nieuwe (klimaat)functies. Het waterzuiveringspark dat Strootman Landschapsarchitecten twintig jaar geleden voor Het Lankheet ontwierp maakt deel uit van dat nieuwe watergebruik. De NVTL bezocht het landgoed op 27 juni voor een walk & talk.
De walk & talk op Het Lankheet was een van de NVTL-bijeenkomsten rond het jaarthema van de beroepsvereniging: ‘Anders kijken: hoe geven we vorm aan het symbiotisch landschap?’ Thema van de bijeenkomst op het Overijsselse landgoed: herontdekking. Op Het Lankheet heeft dat herontdekken te maken met nieuwe functies voor het water, maar ook met het sluiten van kringlopen en het organiseren van het landgoed als een BV – met het historisch landschap als sturende factor.
Landschapsarchitect Ard Middeldorp van bureau Strootman gaf op Het Lankheet een toelichting op het waterzuiveringspark dat al twintig jaar een belangrijk functie vertolkt in het moderne watermanagement op het landgoed. Namens Het Lankheet waren Luc Jehee (provincie Overijssel) en gids Wim Oltwater present om 25 NVTL-leden een doorkijk te bieden op die bijzondere omgang met water. Edwin Verdurmen nam voor de NVTL als razende reporter een podcast op, welke later online komt.
Helofytenfilter
Het was niet de eerste keer dat Strootman Landschapsarchitecten op Het Lankheet voor de NVTL een lezing gaf over het waterzuiveringspark. Ard Middeldorp trapte zijn lezing af met een verwijzing naar een voordracht uit maart 2008, een jaar na de oplevering van het vijf hectare tellende waterpark: “Het waterzuiveringspark was destijds een van de eerste ontwerpen van het bureau. Strootman Landschapsarchitecten ging in 2002 als klein bureau van start, twee jaar later werd begonnen met het ontwerp van het waterzuiveringspark. Van 2005 tot 2007 is het project uitgevoerd. Sindsdien zuiveren achttien bassins met riet het water uit de nabijgelegen Buurserbeek. Zo wordt fosfaat en stikstof vastgehouden in het enorme helofytenfilter dat het ontwerp van Strootman feitelijk is.”
Symbiotisch landschap
Op het van origine middeleeuwse landgoed is het waterzuiveringspark een jonge nieuwkomer. Het 600 hectare grote Lankheet is vooral bekend om zijn vloeiweides; hooiland dat bevloeid wordt met een watersysteem dat stamt uit de veertiende eeuw. Het systeem brengt naast water ook voedingsstoffen als kalk en mineralen op de weides. Dat maakt ze vruchtbaarder en vergroot de biodiversiteit.
Ard Middeldorp gaf in de veldwerkschuur van Het Lankheet een toelichting op het ontwerp van het waterzuiveringspark en verknoopte het met het jaarthema van de NVTL. Middeldorp: “De historische vloeivelden worden nu weer ingezet voor actuele opgaven. De historische betekenis van de vloeivelden was natuurlijke bemesting, graszoden vorstvrij houden in de winter, de bestrijding van onder meer ritnaalden, engerlingen en mollen, het verbeteren van de draagkracht van de grond, irrigatie in de zomer en het borgen van drie oogsten per jaar; gras voor het vee, mest voor de akkers. Het waterzuiveringspark wordt momenteel ingezet voor het bergen en zuiveren van oppervlaktewater en het herstel van beekbegeleidende natuur. Het versterkt de broekbossen waar het gezuiverde water doorheen stroomt op de weg terug naar het beekdal van de Buurserbeek en de vloeiweides, die zijn ingericht als bergings- en overstromingsgebied. Dat alles is op Het Lankheet gekoppeld aan het creëren van werkervaringsplaatsen in het kader van zorg en het creëren van een recreatief interessante omgeving.”
Living lab schrijft zwarte cijfers
Luc Jehee beschreef Het Lankheet tijdens de walk & talk als een living lab voor wateroverlast en droogte: “Van de 600 hectare die het landgoed groot is, gaat 100 hectare over water. Het historische landschap op Het Lankheet is zo gereconstrueerd en heringericht dat het water nieuwe taken kan vervullen. De klimaatuitdaging vraagt om een divers en dynamisch landschap waarin functies die de afgelopen eeuw radicaal gescheiden zijn, elkaar weer versterken. Water is daarbij een sleutelelement.”
En Jehee noemde Het Lankheet een BV die, anders dan veel andere landgoederen in Nederland, zwarte cijfers schrijft. Dat doet Het Lankheet dankzij fiscale voordelen waar instandhouding en openstelling tegenover staan, maar ook door maatschappelijke allianties aan te gaan met de omgeving. Jehee: “Daar zet het landgoed maximaal op in. Dat is voor ons de actuele opgave: hoe hou je een landgoed in stand? – in een tijd dat veel landgoederen daar mee worstelen. Wat hier helpt; wij hebben het geluk dat de provincie bij de rijksbeheersubsidie, in feite een defensief instrument, een ambitiekaart hanteert waarmee wij ons beheer naar een hoger niveau kunnen tillen.”
Als voorbeeld van de bedrijfsvoering op Het Lankheet haalden Luc Jehee en Wim Oltwater ook de werkwijze van de pachtboer aan: “Wij hebben welbewust gezocht naar een jonge pachtboer die vooruit kijkt en aansluit op de lange lijnen op het landgoed. Hij kijkt niet alleen naar zijn eigen 35 hectare landbouwgrond, hij denkt in zeshonderd hectare landgoed. De boer betaalt reguliere pacht voor de grond dichtbij de boerderij. De hooilanden bij de Buurserbeek beheert hij om niet, in ruil voor het gras dat er af komt. Op de heide levert de pachtboer een ecosysteemdienst waarvoor wij hem betalen.”
Herstel van de vloeiweides
Tussen 1999 en 2020 is het historische vloeiweidensysteem op het Lankheet fasegewijs hersteld. Luc Jehee: “Vanaf 1895 verving op Het Lankheet een bewerkelijk sawa-achtig watersysteem het eenvoudige Middeleeuwse watersysteem dat gebruik maakte van het verval van het terrein. Ingenieurs veranderden de maat en schaal van ingrepen in het landschap, met een strak afgesteld watersysteem en strakgetrokken boerenland als gevolg. Inmiddels grijpen we op Het Lankheet terug op de slimme manieren van vóór de ingenieurs om nieuwe opgaven ten aanzien van water en droogte tegemoet te treden.”
In 2005 zorgde het waterzuiveringspark voor een directe verbinding met de Buurserbeek. De oorsprong van het waterpark lag in de wetenschap, vertelde Ard Middeldorp: “Dankzij Europese subsidie ontstond een mogelijkheid om het water uit de Buurserbeek te zuiveren voor gebruik in het vloeiweidensysteem. Dat water stroomt vanuit Duitsland hierheen en bevat te veel stikstof en fosfaat. De subsidie gaf de kans om helofytenfilters in te zetten. Het landgoed ontwikkelde daarvoor een plan in samenwerking met de Plant Research International PRI van de universiteit van Wageningen.”
Integratie van techniek, onderzoek en ruimtelijk ontwerp
Voor het ontwerp van dat natuurlijke filter klopte Het Lankheet bij Strootman Landschapsarchitecten aan. Ard Middeldorp: “De vraag kwam bij Strootman terecht via Eric Brinckmann, directeur van Het Lankheet. In het ontwerp volgden we de weg van het water, dat daarmee sturend werd voor het ontwerp. Lange tijd was het sturen van water en bodem beleid, in plaats van ‘bodem en water sturend’. Eric Brinckmann vatte in een uitzending van Vroege Vogels ooit beeldend samen wat de gevolgen zijn van die eerste manier van sturen: ‘Een druppel die op de grens met Duitsland valt deed er vroeger gemiddeld zestien dagen over om de IJssel te bereiken, nu is dat negen uur. Zo snel zijn we ons water kwijt’.”
Middeldorp onderstreepte op de NVTL-bijeenkomst hoe in 2004 techniek, onderzoek en ruimtelijk ontwerp in het plan van het waterzuiveringspark fraai werden geïntegreerd: “Het ontwerp bestond uit achttien bassins die in zes reeksen van drie velden op een verschillende manier gemanaged werden. Met tien centimeter hoogteverschil per veld stroomde het water via in- en uitlaatpunten diagonaal over de velden weg. Wageningen onderzocht tien jaar lang de effecten op de waterkwaliteit, aan de hand van allerlei variabelen: een serie velden werd continu bevloeid, een andere serie alleen ‘s nachts of overdag, sommige velden werden tijdelijk drooggezet, andere weer niet.” Wat die achttien bassins feitelijk presteren, is inmiddels goed in beeld, vertelde Wim Oltwater: “Met het waterzuiveringspark halen we hier 80% van het fosfaat uit het water.”
Aan de zuidkant begrenst de Belvedèredijk de bassins, in de plannen vormgegeven als een dijk met strak gras dat het profiel accentueert. Dat strakke profiel ervaar je als wandelaar tegenwoordig met mate, lieten Jehee en Oltwater tijdens de wandeling zien: “De dijk werd aangelegd met verrijkte grond; braam en brandnetel doen het hier heel erg goed.” Aan de noordzijde loopt het gezuiverde water via twee niervormige bassins door een broekbos, waarna het kan worden ingezet op de vloeiweides.
Landschap sturend
Dat Het Lankheet een living lab is, betekent ook dat de beheerders de dynamiek van het landschap gebruiken, vertelde Luc Jehee tijdens de wandeling: “Bodem en water sturend, je wordt er mee doodgegooid. Hier is het landschap sturend! Dat betekende bijvoorbeeld dat wij de commons, van oudsher op de heidegronden in het hart van landgoed, hebben verlegd naar het hoogproductieve essenlandschap aan de noordkant. aan de noordkant. Daar, rond de boerderij van de pachtboer, is de coöperatieve Noaberboerderij Het Aaftink gestart waar de leden samen met de boer en een tuinder zorgen voor lokaal geproduceerd voedsel.”
Sleutelen aan het landschap, ook het waterzuiveringspark ontkomt er niet aan, zo bleek tijdens de wandeling over Het Lankheet. In drie van de achttien bekkens werd het riet inmiddels vervangen door eendenkroos – het snelstgroeiende plantje ter wereld. Bijzondere eigenschap: het bestaat voor dertig tot veertig procent uit eiwit. Luc Jehee: “De koeien van de pachtboer eten het bloemrijke hooi van de vloeiweides, maar krijgen daarmee te weinig eiwit binnen. In de toekomst komt dit eiwit uit het eendenkroos.”
Biomeiler
Het riet is nog altijd van betekenis voor het landgoed, aldus Luc Jehee: “Het groeit dankzij het fosfaat in de Buurserbeek, zorgt in de weilanden voor bloemrijk hooi dat als voer naar de koeien van de pachtboer gaat. Afgelopen jaren werd het riet ook verkocht als vloerbedekking voor de koeien in de ligboxenstal. Zo keerde het fosfaat uit de Buurserbeek via het riet en de mestput van de ligboxenstal weer terug in de agrarische kringloop.”
Het riet verdwijnt ook in de biomeiler op Het Lankheet. Wim Oltwater: “Onze biomeiler heeft een capaciteit van tachtig kuub en wordt voor 20% gevuld met riet, voor 70% met houtsnippers van hakhoutpercelen en voor 10% met paardenmest. De biomeiler levert hoogwaardige compost voor de coöperatieve Noaberboerderij. En de biomelier produceert warmte. Het water in de leidingen die door de biomeiler lopen heeft gedurende twee jaar een temperatuur van veertig tot zestig graden celsius en vormt de basiswarmte voor onze warmtepomp. Dat brengt de energierekening omlaag terwijl we kringlopen sluiten.”
Rewilden of arcadisch landschap
Terug naar de Buurserbeek, waar de wandeling over Het Lankheet eindigde. In 2020 werd de loop van de beek aangepast. Bij dat rewilden werd op Het Lankheet niet vertrokken vanuit machinale maakbaarheid, maar gebruikte men de stroming, de energie van het water, aldus Luc Jehee: “De beek is een levend wezen. We hebben de beek met opzet krapper gedimensioneerd. De kracht van het stromende water zorgt zo voor meer stroomsnelheid en dynamiek, zodat de weides langs de beek overspoeld worden en de oevers afkalven. Dat verhoogt de ecologische kwaliteit. Het zand dat loskomt spoelt verderop aan en zorgt voor het verondiepen van de beek – een meter in twee jaar tijd. Daardoor stijgt de regionale waterspiegel en gaan we verdere verdroging van de bossen in de toekomst tegen.”
De Buurserbeek biedt bovendien overstromingsruimte. Jehee: “Wij vinden het niet erg dat het bos onderloopt. Maar we zoeken wel de balans met het waterschap, stemmen onze doelen af. Gedeelde prioriteit is het water. Het tweede dat hier speelt: wat voor ecologie streef je hier na? Rewilding zoals we met de beek hebben gedaan, of een arcadisch landschap zoals je dat hier ook aantreft? Beide komen hier bij elkaar, in beek en landschap, op geen drie meter van elkaar.”
En dat sleutelen aan historisch landschap om robuuste natuur met nieuwe klimaatfuncties te scheppen zoals hier gebeurt, kan dat overal? Luc Jehee is positief: “Onder de radar gebeurt al heel veel.”
Verslag: Hans Fuchs
Foto’s: Maaike Koorman
